2 - BİR ZAMANLAR DİYARBAKIR SİNEMALARI
ÇOCUKLUK DÜNYAMIZDA SİNEMALAR…
Sinemalar çocukluk dünyamızın unutulmaz eğlence araçlarıydı. Yazlığı, kışlığı, dam üstü
seyriyle, oğlanı, kızı, iyi adamı, kötü adamı, kovboyu, şövalyesi, casusu, uzaylısıyla, makinistiyle,
çekirdeği, gazozuyla, üzüntü ve eğlencesi ile çocukluk ve gençliğimizin ayrılmaz
bir parçasıydı.
50 lerde 60 larda sinemalar dünyaya açılan sihirli bir kapıydı. Sizi bir anda yaşadığınız birkaç sokak veya mahalleden alıp duyduğunuz veya duymadığınız, okuduğunuz veya okumadığınız, hayal edebildiğiniz veya edemediğiniz bir rüyalar ülkesine götürüyordu. Sinemalar 1970 lere kadar o yılların televizyonuydu, videosuydu, CD siydi, internetiydi. En tanınmış sanatçılar, görmediğiniz şehirler, ülkeler, değişik kişilikli kahramanlar hepsi size sunulan bu dünyanın içindeydi.
Ayrıca o yıllarda yerli filmler insanlara özellikle genç kızlara düzgün Türkçe konuşmak, konusunda çok önemli bir görev yapıyorlardı. Özellikle İstanbul’da o zamanın köşkleri veya lüks evlerinde çekilen yerli filmler sıradan insanların ortak yaşantısından çok farklı yaşam şekillerini, bahçıvanı, hizmetçisi, şoförü ile, giyim kuşamları ve insani ilişkileri ile gözle görülebilir, yaşanabilir bir masal gibi topluma sunuluyordu. Öte yandan kırsal alan filmleri ve sosyal içerikli filmler de insanların kendilerini içinde buldukları ve hoşlandıkları bir rahatlama ve mutluluk yaratıyordu.
1950 li ve 1960 lı yıllarda henüz toplumsal ciddi sorunlar ortaya çıkmadığı ve toplumun büyük çoğunluğunun benzer sosyoekonomik koşullarda yaşaması nedeni ile özellikle yerli filmler birer “ Mutluluk Habı” gibi herkesi tatmin ediyordu. Fazla geçekçi olmayan, biraz abartılı bu sinema dünyasında; iyi ile kötü, güzel ile çirkin, fakirlik ile zenginlik çatışıyor ancak en sonunda film hep mutlu sonla bitiyor, insanlar gülerek, üzülerek ağlayarak ama çoğunlukla mutlu ve rahatlamış bir şekilde günlük hayata dönüyorlardı. O günleri yaşayanlar bugün o eski filmleri hala ilk günün merakı, sevgisi ve heyecanına ilaveten gözlerinde ve dudaklarında ancak kendilerinin hissettiği veya görebildiği bir ifadeyle seyretmektedirler.
Eski Türk filmlerinin günümüzdeki bir diğer önemi de onların artık birer belgesel olmasıdır. 40, 50, 60 yıl önceki İstanbul’un, İzmir’in, Adana’nın veya film çekilen yerlerin o güzelim bakir görüntülerini, Boğaziçi’ni, Çamlıca’yı, Emirgan’ı, Hilton, Tarabya veya Efes Oteli’ni, ağaçlarla kaplı tepeleri, geniş ve boş caddeleri, bugüne kadar gelebilen veya gelemeyen yapıları, eski model arabaları, evleri, mobilyaları, kıyafetleri izlemek için bile o filmleri tekrar tekrar görmeye değer.
Aslında Diyarbakır’da sinemanın son 50 yıllık hikayesi tüm ülkedeki gibi oldukça ilginçti.
1950-1970 arası sinemanın en parlak çağıydı. Halkın başka toplu eğlence aracı yoktu.
Sinemaya gitmek güzel hatta ciddi bir olaydı. Piyasada iyi bir film olmasa bile belirli aralarla
sinemaya gitmek bir alışkanlıktı. Özellikle iyi sinemaların gece matineleri şehrin ileri gelenlerinin
yarıştığı bir gösteri yeriydi.
.
1970 lerin ortalarından 1990 lara kadar sinema en kötü dönemini yaşadı. Hayatımıza girmeye başlayan televizyon yavaş yavaş sinemanın yerini almaya başladı. Önceleri haftada 3 gün geceleri birkaç saat evimize, odamıza giren ve kendine yer edinen televizyon bir süre sonra sinemayı tamamen geri plana itti, hatta çoğumuzun hayatından tamamen çıkardı.
Bu dönemde sinema; sevilmeye alışmış ancak aniden terkedilen bir kadın gibi ne olduğunu
anlayamadı, şaşırdı kaldı. Bir kısmı bu duruma hiç dayanamadı, kısa sürede yok oldu,
kapandı gitti. Yerlerine ya yeni iş yerleri açıldı veya tümden yıkıldı, yeni binalar pasajlar yapıldı.
Bir kısmı ise yerli filmlerdeki aldatılmış, terkedilmiş kadınlar gibi kırık dökük makyajsız hali ile
vurdulu kırdılı filmlerin veya bayağı seks filmlerinin esiri oldu.
Bütün bunlara dayanabilen sabırlı sinemalar, yıllarca yeniden gelecek güzel günleri beklemeye başladı. Seyircilerin sayısı azalsa da, kalitesi düşse de en azından arada bir gelen iyi filmlerle yetinerek 90 ları beklemeye başladılar. 90 lardan sonra sinema yeniden uyanmaya başladı. Toplum televizyona, şiddet ve seks içeren filmlere doymuştu. Birçoğu gösteriş bile olsa sanat değeri olan filmlere ilgi başlamıştı. Yeniden aydınlar, yazarlar, gençler sinemayı hatırlıyorlardı. Sinema yeniden doğuyordu.
2000 lerden itibaren sinema bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de artık varlığını kanıtlamış, yok edilemez, kişilikli bir sanat dalı olarak yaşamamakta. Çeşitli türdeki sinema eserleri ile sinema bizlere sunuş şeklini değiştirse bile insanoğlu var oldukça yaşayacak gibi görülüyor.
Kim ne derse desin: ben sinema deyince çocukluğumun sinemalarını arıyorum. 1950-1970 arasındaki o önceleri siyah beyaz sonraları renkli ve ‘Cinemascope’, mutluluk dolu, sevimli, bütün dünyaları önümüze seren güzel sinemalı yılları. Bu gün bile hala zevkle, ancak o yılları yaşayanların anlayabileceği duygularla seyrettiğim filmleri seviyorum.
DİYARBAKIR’DA SİNEMANIN TARİHİ… NEREDEN NEREYE…
Diyarbakır’da sinemanın tarihine bakacak olursak Gazeteci Sayın Mehmet Mercan’ın kayıtlarına göre sinemanın geçmişi 1920 lere kadar uzanmaktadır. 1920 lerde Mardin Kapı, Deva Hamamı karşısındaki eski “Rum Kilisesi”nde, 1925 lerde ise eski Borsa Hanın arkasındaki daha sonraları Yavuz Selim İlkokulu olarak kullanılan “Süryani Katolik Kilisesi” nde ilk gösterimlerin yapıldığı anlaşılmaktadır. 1936 larda ise Dağkapı’daki Hakevi’nin açılması ile o zamanlara göre çağdaş sinemacılık başlamıştır.
Benim hatırlayabildiğim tarih olan 1950 lerden 1070 lere Diyarbakır’da birçok sinema faaliyetini sürdürüyordu. Yenişehir, Atlas, Dilan, Nilgün, Güler, yazlık Yıldız,Ordu Evi, Ar, Emek Sinemaları dayanabildikleri, nefeslerinin yetebildiği kadar değişime dayandılar ve sonunda hepsi birer tarih oldular.
Yenişehir Sineması. Dağ Kapıdaki eski Halkevi binasının sinemaya çevrilmesi ile faaliyete geçmişti. Avusturya’lı tanınmış bir mimarın çizdiği çok güzel bir binaydı. Cephesinde göze hoş gelen dikine yerleştirilmiş sütunlar vardı. Bir alt salon ve geniş bir balkonu vardı. Bu geniş balkon nedeni ile alt salonda balkon altına gelen yerdeki yuvarlak sütunlar görüşü nisbeten engelliyordu. İdeal bir Kültür Merkezi olabilirdi. Hemen bitişiğinde yazlık kısmı vardı. Maalesef 80 li yıllarda yıkıldı. Yıllar sonra şimdi aynı yerde Dağkapı surlarına çok yakın bir yapı dikildi.
Atlas Sineması. İnönü Caddesi üzerindeydi. Aslında 1942 yılında yapılan ve ilk ismi Esin Sineması olan bu gösteri merkezi, daha sonra sırası ile Sümer, Melek ve Atlas Sineması adlarını aldı. 80 li yıllarda iş merkezi yapılmak üzere yıkıldı.
Dilan Sineması. Yapıldığı yıllarda Diyarbakır’ın, Türkiye’ nin en büyük sinemasıydı. Dağ Kapı’da Çocuk Parkı’nın karşısında, Ordu Evi’nin yanındaydı. 50 li yıllarda yapımı ve açılması olay oldu. O günkü ulusal basında Balkanların en büyük sineması olarak tanıtıldı. Sinemada mükemmel bir alt salon, üstte geniş ve rahat bir balkon ve arada sadece localardan oluşan bir ara kat bulunuyordu. Cemil, Cezayir ve Nejat Dilan Kardeşlerin sahibi olduğu ve çalıştırdığı bu dev binada toplam 1900 kişilik oturma yeri ve 70 adet loca vardı. Yüksekliği ve geniş sahnesi ile daha çok bir opera binasına benziyordu. Çünkü İtalya’daki opera binalarından esinlenerek yapılmıştı ve mimarı Ermeni Mimar Mühendis Harutyan Sarafyan’dı.
Dilan Sineması 1954-1955 yıllarında yapıldı. Her sabah Ulu Cami Mahallesindeki evimizden Ziya Gökalp Orta Okulu’na giderken Dilan Sineması inşaatının yakınından geçerdik. Şimdilerde bu usul var mı bilmiyorum ama o yıllarda inşaatların tepesine asılan Türk Bayrağı’na her sabah bakar, inşaat hakkında yorumlar yapardık.
Sinemanın açılış filmi olan William Holden’in ‘Piknik’ filmi uzun süre hafızalardan silinmedi. Açılıştan hemen sonra hem sinemayı hem de Piknik’i gören bizim gibi şanslılar görmeyenlere haklı bir hava atma imkanı bulduk. Duvarlarda asılı en tanınmış artistlerin portreleri hayranlıkla seyrediliyordu. Asıl filmin başlamasından hemen önce sinema sahiplerinden Sayın Nejat Dilan’ın mükemmel bir bas sesle bir sonraki programı okuyan sesi uzun yıllar geçmesine rağmen hala onu dinleyenlerin kulaklarındadır.
Dilan Sineması uzun yıllar en parlak şekilde hizmet verdi. Film gösterimi dışında konser, toplu gösteri, toplantı gibi amaçlarla da kullanıldı. Bir süre sonra yanına yazlık ‘Site’ sineması açıldı. Ancak 80 lerin sonunda sinema kapandı. Ana salon düğün salonuna çevrildi. Sinema 4 yıl kapalı kaldıktan sonra yapılan değişiklikle 5 küçük sinema salonu ile yeniden açıldı. Günümüzde yaşam kalım mücadelesi veriyor.
Dilan Sineması, Yenişehir Sineması gibi Diyarbakır kültür hayatında hak ettiği değeri ve yeri bulamayan yapılardan oldu. Her iki bina da ideal bir “Kültür Merkezi” olabilirdi. Yazık oldu.
Güler (Dicle) Sineması. Mardin Kapı semtindeydi. 70 li yıllarda kapandı ve bir imalathane haline getirildi.
Nilgün Sineması. İnönü Caddesinin arka sokağındaydı. Oldukça büyük bir salon ve balkonu vardı. Yanında yazlık kısmı bulunuyordu. Kışlık kısmıyla ilgili unutulmaz bir anım 1961 yılında büyük tanıtımlardan sonra gösterme giren Göksel Arsoy’un ‘Kızıl Vazo’ filmiyle ilgilidir. Filmin reklamı öylesine yapıldı ki bilet bulmak mesele oldu. Gösterinin ilk gecesinde inanılmaz bir kalabalık vardı. Film başladı sonra birden elektrikler kesildi. Seyircide büyük bir hayal kırıklığı ve tepki doğdu. Beklemeye rağmen elektrikler gelmeyince gösteri o gece iptal edildi, aynı biletler ertesi gün için geçerli sayıldı. Neyse ki ertesi gün gösteri sorunsuz yapıldı. Yıllar sonra televizyonda eski Türk Filmleri arasında bu filmi her seyredişimde o geceyi en canlı şekilde yaşarım. Filmdeki bir hatayı da anımsamadan edemem. Bir sahnede aynaya tebeşirle yazılan yazının prova artıkları ve objektifin altından geçen görevlinin haffçe görülen sırtına hala gülerim. Bu güzel salon 70 li yıllarda düğün salonuna çevrildi.
Ar Sineması. 60 lı yıllarda açıldı. Şehir içinde Ulu Caminin yakınındaydı. O dönemin en kaliteli filmlerini getiren müşteri kalitesi iyi olan bir sinemaydı. 70 li yılarda kapandı.
Emek Sineması. İzzet Paşa Caddesindeydi. Yeni sinemalardan biriydi. 70 li yıllarda açıldı. Salonu geniş, oynattığı filmler kaliteliydi. Yanında yazlık kısmı vardı. 90 ların sonunda kapandı.
Ordu Evi Sineması. Halen Astsubay Ordu Evi olarak kullanılan kısımdaydı. Küçük bir salonu vardı. Kaliteli filmler getirilirdi. Eskiden asker olmayanlar da bu sinemaya girebilirdi. Maxmillian Shell ve Tony Curtis’in sirkle ilgili filmi (sanırım Trapez) uzun süre beğeni ile izlendi.
Yıldız Sineması. Sadece yazlık kısmı vardı. Şimdiki Galeria İş Merkezinin bulunduğu yerdeydi. Çevresi açık olduğu için yaz aylarında gece yarısına doğru tatlı bir serinlik olurdu. Sinemanın cadde tarafında şimdiki Galeria’nın yerinde şehrin sur dışındaki sayılı apartmanlarından olan “Ayyıldız Apartmanı” vardı. 3 katlıydı ama bize gökdelen gibi gelirdi. Sinemada arkada masalar, önlerde ise bank ve sandalyeler vardı. Bu sinemayı her hatırlayışımda aklıma “Kabil’li Baba” filmi gelir. Yıllar sonra Afganistan’la ilgili her haber bana tekrar tekrar bu filmi anımsatmıştır. Yıldız Sinemasının arkası, gençler için özel bir yerdi. Gözden uzak içkili ve vurdulu kırdılı gençlik serüvenleri için çok uygundu. Bu alan uzun süre top sahası, direksiyon öğrenme yeri ve resmi bayramlarda tören alanı olarak kullanıldı. Yazlık Yıldız Sineması 80 li yılların başında kapandı, alana adını veren Ayyıldız Apartmanı yıkıldı ve yerine kocaman Galeria İş Merkezi yapıldı.
Günümüzde sinemalar AVM lerin içinde yeni çağa, yeni nesillere hizmet vermenin mücadelesi içindeler. Koltuk sayıları azaldı ama sayıları ve sundukları hizmetlerin kalitesi arttı. Bu tip sinemaları nasıl bir geleceğin beklediğini muhtemelen çok ilerde göreceğiz. Ama bizim özlediğimiz sinemalar her zaman o eski sinemalar olacaktır.
DİKKAT DİKKAT…
O yıllarda Diyarbakır’da vizyona yeni giren filmlerin tanıtımı başlı başına bir olaydı. Filmin reklamı, özellikle de beklenen, merak edilen önemli bir filmin reklamı günlerce önceden başlardı. Birkaç türlü film tanıtımı vardı.
En klasiği şehrin belli yerlerinde duvarlara film afişlerinin iliştirildiği tahta çerçeveli panolar asmaktı. Muhtemelen her sinemanın yeri belliydi. Gösterimdeki filmler değiştikçe bu afişler de değiştirilir, yoldan geçenler göz ucuyla veya bizim gibi çocukların yaptığı gibi uzun süre hayranlıkla ve hesapsız yorumlarla incelenirdi. Filmi görenler afişteki sahnelere dayanarak en çarpıcı yorumları yaparlardı. Filmlere ilgili yorumların yapıldığı bir yer de sinema kapıları veya giriş kısmındaki afişler ve filmden karelerin yer aldığı küçük fotoğraflardı. Büyük afişin çevresine dizili fotoğrafların gösteriden önce veya sonra hararetle tartışılması özellikle filmi görmeyenlere gerekli bilgilerin verilmesi (tabiî ki abartılarak) işin en zevkli yönlerinden biriydi.
Bir diğer yöntem faytonla film afişlerinin şehir içindeki sokaklarda dolaştırılmasıydı. Bir faytona film tanıtım afişinin asıldığı tahta pano yerleştirilirdi. Tahminen 1.5 x 1.5 m . boyutlarındaki bu panoya oynayan 2 filmin afişleri çivilenirdi. Çivileme, kağıt film afişinin köşeleri ve delik yerlerine çakılan küçük çivilerden geçirilen beyaz bir iple yapılırdı. Bu şekilde hem afiş rüzgarda havalanmaz hem de afişi değiştirmek daha kolay olurdu. Film panosunun taşındığı faytona binen görevli tenekeden yapılmış megafona benzer bir aletle birkaç dakikada bir filmi tanıtıcı sözler söylerdi. ’Teneke Megafon’, ağız tarafı küçük, diğer tarafı büyük tepeleri bağlantılı ve açık iki koniden ibaretti. Görevli küçük koniden bağırdığı zaman ses büyük koniden güçlenerek çıkar, dalga dalga çevreye yayılırdı. Görevli genellikle ‘Dikkaattt …Dikkat. Bugün saat 2 de …… sinemasında… (Burada biraz bekler ve insanların kulak kesilmesine zaman tanırlardı .)……filmi… Baş rollerde ….(Genellikle önce erkek artist söylenir) ve…….(Kadın artistin adı verilirdi). Fayton şehrin en dar sokaklarına kadar girer, özellikle bütün kadınlara sesini duyurur, sonra görevini tamamlar giderdi. Çocuklar görevlinin yanında faytona binmeye can atar,bu şansı ele geçirenler günlerce en sıkı şekilde havasını atarlardı.
Diğer bir tanıtım yöntemi de sinemada filmin başlamasından hemen önce yapılan “Gelecek Program” adı altında yakın zamanda oynayacak filmlerin tanıtımıydı. Özellikle Dilan Sinemasında her film gösteriminden önce son derece etkili kalın bir erkek sesi ile ve büyük bir ciddiyetle yapılan anonslar unutulmazdı.
HAYDİ SİNEMAYA…
Kışlık sinemalar ikişer katlıydı. Alttaki ana salonun arka, üsteki balkonun ön, yan ve arka kenarlarında localar bulunurdu. Oturma yerleri uzun yıllar tahta idi. Daha sonra balkondan başlayarak koltuğa dönüşmeye başladı. Localar normalde dört kişilikti. Ancak ilavelerle 6 kişiye çıkabiliyordu.
Aileler kaide olarak balkonu ve özellikle locaları tercih ederlerdi. Filmin başlamasına yakın şehrin sinemaya düşkün zenginleri ve ileri gelenleri gelir ve büyük bir ciddiyetle yerlerine otururlardı. Film bitiminde genellikle yazılı olmayan bir kaide işlerdi. Aileler veya genç kızları olanlar ya filmin bitmesine birkaç dakika kala veya fim bittikten ve salon boşaldıktan sonra kalkarlardı.
Kışlık sinemalar gündüz matinelerini saat 14.00 yani saat 2 de yaparlardı. Gece gösterimi (suare) ise mevsimine göre 6 veya 7.30 da olurdu. Uzun yıllar her gösterimde iki film oynatılırdı. Bayram günleri ise özel matineler olur, birkaç film art arda gösterilirdi. Genellikle ilk gösterim saat 10 da başlar saat 2 ye kadar sürerdi.
Asıl filmden önce gösterilen gelecek filmlerin ‘parça’ ları biraz uzun kaçmışsa seyircinin ıslıkları bunu hemen hatırlatırdı. Filmin gösterimi sırasında elektrikler kesilince bütün salon ıslıktan çınlar, seste veya görüntüde bir aksaklık olduğu zaman ise seyircilerin gür sesle bağırmaları gecikmezdi; ‘Makinistttt…’
Yazlık sinemalar ayrı bir eğlence mekanıydı. Kışlık sinemalar gibi yazlık sinemaların da arka kısımlarında sıra ile localar bulunurdu. Seyirciler tahta sandalyeler veya uzun tahta kanepelerde otururlardı. Oldukça sert ve dayanıklı olan, bağlantıları demirlerle bağlanan bu sandalyeler kışın bir tarafta istiflenir yazın yeniden kullanıma sunulurdu. Film başlamadan saatler önce sinema çevresinin bütün ışıkları yakılır,yüksek perdeden günün moda müzik parçaları çalınırdı. Filmin sesi olabildiğince açılır, sesin mümkün olduğunca yayılması sağlanırdı. 50 li ve 60 lı yıllarda Diyarbakır küçük, yerleşim alanı sınırlı ve yüksek binaların olmadığı bir şehir olduğu için, yaz aylarında özellikle ilerlemiş saatlerde şehrin herhangi bir yerinden yazlık sinemalardan yayılan filmin müziğini hatta zaman zaman konuşmalarını takip etmek mümkün olabilirdi. Tipik bazalt taşından yapılmış şehir evlerinin avlularında veya toprak damlarında tahtlarda parlak yıldızlarla dolu gökyüzüne bakarken duyulan sesler ve konuşmalar bizlere filmi izliyormuş gibi ayrı bir zevk verirdi.
Yazlık sinemalara komşu evlerin damları azından çoğundan mutlaka birkaç gözaçık izleyiciyi misafir ederdi. Hatta bu tip evlere güzel filmler için özel misafir çağrılırdı. Yıldızlarla dolu gökyüzünün altında çaylarını içen erişkinlerin yanında ilerleyen saatlerde üşümeye başlayan, uykusu gelen ve kıvrılarak hayatlarının en güzel uykusunu çeken çocuklar olurdu.
90 lı yıllara kadar sinema salonlarında yaygın olarak yenen kabuklu çekirdeğin çıkardığı ‘çıt,çıt,çıt..’ sesi fon müziği gibi film sonuna kadar devam ederdi. Uzun yıllar ilk sırayı alan ve çıtlaması maharet gerektiren “Kavun Çekirdği” nin yerini daha sonraları “Kabak Çekirdeği” aldı. Ancak çok sonraları bütün sinamalarda çekirdeğin saltanatı sona erdi. Arada bir o dönemlerin tek içeceği olan Uludağ veya Ünal Gazozlarını satan çocukların söylediği ‘Gazozz’ sesleri, metal gazoz açacağının şişelere sürtülmesi ile oluşan seslere karışır, gazoz isteyen çocukların isteklerini devamlı taze tutardı. Gazozlara daha sonraları daha modern olan ‘Frigo’ ve ‘Eskimo’ ilave oldu. O yıllar henüz kolalı içecekler ve patlamış mısır ile toplum tanışmamıştı.
Çocuklu ailelerin sinemaya gidişleri de dönüşleri de bir olaydı. Sinemaya kimlerin götürüleceğine karar verilir, gidemeyenler üzülür, götürülmesi düşünülmeyen çocuklar ya başka bir ödülle ikna edilir veya bir punduna getirilip habersiz gidilirdi. Çocuklu ailelerde asıl sorun dönüşte yaşanırdı. Çocuklar uyumuşsa ya zorla yürütülür veya herkes bir çocuğu sırtlayarak evin yolunu tutardı. Yaz aylarında bu fazla bir sorun olmazdı ama kış aylarında bir de soğuk, rüzgar özellikle kar varsa özel arabaların olmadığı o yıllarda eve varmak tam bir fedakarlık gerektirirdi.
Çocukluk döneminde sinemaya genellikle gündüzleri ve daha büyük bir aile üyesi ile beraber gidilirdi. Film iyi ise ailece ve gece de sinemaya gidilirdi. Yalnız bunun için ileri sürülen ancak hemen hiç uyulmayan bir şart vardı. O da sinemada uyumamaktı. Sinemaya toplu halde gitmek iyiydi ama dönüşte filmin yarısında uyuyan çocukları uyandırmak, çekiştirerek yürütmek veya en kötüsü kucakta taşıyarak eve kadar getirmek ana babaların haklı olarak hiç hoşlanmadığı bir şeydi. Ertesi sabah ‘Ben demedim mi? Bir daha seni gece sinemaya götürmek yok.’ Tehdidi yapılsa bile, bir sonraki filmde hem çocukların ısrarı hem de ana babaların yufka yüreği sonucu aynı şeyler tekrarlanırdı.
Çocukluktan gençliğe geçiş döneminin en önemli işareti artık tek başına veya arkadaşlarla gündüz ve bazen da gece sinemaya gitmekti ve bu durum gençler için artık kendini ispat etme ve statü kazanma göstergesiydi. Bunu elde eden gençlerin elde edemeyen daha sıkı aile gençlerine karşı belirgin bir moral üstünlükleri olurdu.
Çocukluk ve gençlik çağlarında sinema ile ilgili en şaşmaz kurallardan biri bayramlarda geçerliydi. Bayramlarda, tabii ki dini bayramlar, sinemaya gitmek bayramda yapılacak işlerin başında gelirdi. Gidilecek heyecanlı veya artisti meşhur bir film varsa zaten sorun yoktu. Böyle bir film olmasa da yine sinemaya gidilirdi. Genellikle bayram günleri sinemalar gündüz seanslarında ikiden fazla film oynatırlardı. Bundan daha iyisi olamazdı. İstediğin zaman gir, sıkıldığın zaman çık. Genellikle bayramlarda reklamı bolca yapılan tarihi filmler veya iyi macera filmleri oynatılırdı.
Sinemalar sadece çocukların değil, erişkinlerin ve özellikle kadınların dünyasında da ayrı yere sahipti. Genellikle Cuma günleri saat 2 de yapılan ‘Kadınlar Matinesi’ kadınların en önemli sinema saatiydi. Tabii ki gösterilerde kadın, çoluk, çocuk, bebeklerden oluşan seyircinin çıkardığı konuşma, sohbet, yorum, ağlama, kızma sesleri film sesini bastırırdı. Hele film acıklı ise özgürce ağlama seslerine kimse mani olmak gereğini duymazdı.
Beğenilen filmler günlerce konuşulur, görmeyenler en kısa zamanda filmi görmeye gider, gidemeyenler ise kaçırdıkları için hayıflanırlardı.
Kadınların sinemaya gitmeleri her zaman kolay değildi. Birçok erkek karısının sinemaya gitmesini istemezdi. Genellikle erkekler arkadaşları ile kendi aralarında geceleri sinemaya giderlerdi. Kadınlar da doğal olarak grup halinde kadınlar matinesini beklerlerdi. Kadın erkeğin beraberce sinemaya gitmesi ‘Asrilik’ belirtisiydi. Kadınların kocalarından veya kaynanalarından habersiz sinemaya gitmeleri durumunda zaman zaman doğan küçük aile faciaları mahalle dedikodularının önemli malzemelerinden biriydi. Şehrin ileri gelenleri, zenginleri ise özellikle gece matinelerine giderler, balkondaki localarına yerleşirler ve çoğu zaman filmden çok diğer localardakileri süzerlerdi.
Yaşlılar sinemadan, tiyatrodan hoşlanmazlardı. Onlara göre sinema ama özellikle tiyatroda çıplak kadınlar vardı, görmek ayıptı hatta günahtı. Ancak bu belki de kendi dünyaları ve geçmişlerine göre haklı olan azınlığın dışında kimse sinemadan şikayetçi değildi. Buna rağmen 50 li yıllarda öyle bir film geldi ki Diyarbakır’a buna hiçbir yaşlı dayanamadı. Böylece sinemanın en azından bazen yararlı olabileceği fikri onların da kafasında yer etti. Bu film ‘Hac’ filmiydi. Siyah-beyaz ve galiba sesiz olan bu film bir hac dönemini anlatıyordu. Film günlerce, haftalarca oynadı, bütün ‘millet’ sinemaya taşındı. Böylece yaşlıların da sinema yasağı sona ermiş oldu.
Gençlere ve çocuklara sinemayı sevdiren bir diğer olay da ‘Dünya Kupası’ filmiydi. 50 lerin son yarısında oynayan bu filmi, seyretmeyen ve yorumlamayan hiç kimse kalmadı. Aylarca konuşuldu.
KİMLER GELDİ KİMLER GEÇTİ SİNEMA DÜNYAMIZDAN…
Yerli film sanatçıları herkesin yakından tanıdığı kahramanlardı. Masum yüzüyle ve genellikle kötü kaderiyle herkese sevimli gelen Muhterem Nur, filmlerin şaşmaz kötü adamı Ahmet Tarık Tekçe, ince bıyıklı, tipik bir halk kahramanı olan Eşraf Kolçak, yakışıklı Turan Seyfioğlu, “Küçük Hanımefendi” Belgin Doruk ve tabiiki Ayhan Işık, unutulmaz karakter sanatçısı Suna Pekuysal, Ahmet Tarık Tekçe’nin varisi Hüseyin Baradan, karakter sanatçıları Suphi Kaner, Necdet Tosun, Suna Pekuysal, Adile Naşit, Münir Özkul, Kenan Pars, Vahi Öz, Bedia Muvahhit, Feridun Çölgeçen, Nubar Terziyan, Sami Hoşses, Sulhi Kaner, Salih Tözün, unutulmaz starlar Orhan Günşiray, İzzet Günay, Fikret Hakan, Hülya Koçyiğit, Türkan Şoray, Filiz Akın, Fatma Girik, Yılmaz Güney, bir zamanların Ayşeciği Zeynep Değirmencioğlu, Cilalı İbo Freridun Karakaya ve daha niceleri, niceleri… İsimlerini unutmadığım filmler arasında Şimal Yıldızı, Kanun Namına, Avare Mustafa, İstanbul’da Aşk Başkadır, Ölmüş Bir Kadının Evrakı Metrukesi, Sazlı Damın Kahpesi, Susuz Yaz, Şoför Nebahat, Gurbet Kuşları ve daha bir çokları. Film jeneriklerinin unutamadığım bir ismi de Yorgo İliadis idi.
Meşhur yabancı filmler; Baytekin’in maceraları, Johny Weismuller’li Tarzan filmleri, On Emir, Spartakus,Vikingler, Herkul, Masis, Anibal , Samson ve Dalila, İrlandalı Kız, Trapez, Kral ve Ben gibi unutulmaz filmler olarak haftalarca, aylarca konuşulur ve tartışılırdı. Siyah beyaz film döneminde Lorel Hardy ikilisi ve Şarlo’nun filmleri de unutulmazlar arasındaydı. Lorel ve Hardy’ nin konuşma aksanları, yüz ifadeleri ve sakarlıkları çok güzeldi.
Jerry Lewis-Dean Martin ikilisinin komedi türündeki filmleri (toplam olarak 7 veya 8 adetti) kaçırılmayacak filmlerdi. Jerry Lewis’in komik yüz ifadeleri ve saf davranışları çok hoşumuza giderdi.
Hint filmleri dönemi, kulağa hoş gelen şarkıları, göze hoş gelen uzak doğu dansları, kıvrak hareketleri ile bahçelerde, ağaçların, çiçeklerin arasında dans eden dansözleri ile unutulmazdı. 50 li yılların en unutulmaz Hint filmlerinden biri meşhur ‘Avare’ filmiydi. Film öylesine ilgi gördü ki en uzun süre oynayan film oldu. Avare’yi görmeyen, filmde ağlamayan kadın, yorum yapmayan çocuk kalmadı. Yıllar sonra yurtdışında tanıştığımız Hintlilerle en önemli ortak konuşma noktamız Avare filmi ve Raj Kapor oluyordu. Hintliler bundan büyük bir zevk ve onur duyuyorlardı.
Yabancı filmler arasında tartışmasız en beğenilenler genellikle yenilmelerine rağmen hepimizin sempati beslediği Kızılderililerin görüldüğü “Kovboy Filmleri” idi. Kovboyculuk oyunu dar sokak aralarında tahta tabancalarla oynanan en popüler oyundu.
Mahallede hemen hemen her erkek çocuğun bir tabancası vardı. Tabancaların çoğu tahta veya kontrplaktan yapılırdı. Bunların üzerine önce bir tabanca resmi çizilir sonra bir marangoza oydurulurdu. Oyuncak tabancalar ise ya bayramlarda kullandığımız küçük siyah pat pat tabancası veya şerit halinde çatapatların takıldığı metal tabanca şeklindeydi. Bu tip tabancalar pahalı olduğu için herkeste yoktu. Bu tabancaların, üzerinde küçük yaprak desenlerinin olduğu beyaz nikelajlı bir namlusu ve yine üzerinde boynuzlu bir hayvan kabartmasının (galiba öküz veya boğa) olduğu kabzası vardı. Çok havalıydı. İstanbul’dan getirilebilecek en değerli hediyelerden biriydi. Gazi Caddesi’ndeki “Mavi Köşe” mağazası, çocukların hayranlık ve merakla baktıkları oyuncak dünyalarını zenginleştiren bir dükkan olarak bizim dünyamızda yer alıyordu. Hiçbir şey bulunamıyorsa kelle paça yapımı sırasında ortaya çıkan büyük baş hayvan alt çene kemiği mükemmel bir tabanca olarak işe yarıyordu. Çene mafsalına yakın kesim kabza alt çene kısmı ise namluydu. Her ne kadar hayvanın dişleri namlunun altında sıralanıyor idiyse de olsun, bunlar da tabancaya ayrı bir güzellik katıyordu. En klasik kovboyculuk oyunu “Kıpırdama” idi. Dar sokaklarda veya geniş avlulu evlerde saklanarak, gizlenerek oynadığımız bu oyunun zevkini şimdi bilgisayar başında “Sanal Savaş” oyunu oynayan çocukların aldığını hiç zannetmiyorum.
BENİM SİNEMACILIĞIM … veya BUYRUN BENİM SİNEMAMA…
Çocukluğumun sinema ile ilgili en ilginç anılarından birisi evde yaptığımız film gösterisiydi. İnanılmaz gibi görünüyordu ama gerçekten de bir ayna, bir mercek, birkaç film karesi, küçük bir karton kutu ve karanlık bir masa altı ile sinema gösterisi yapıyorduk.
Ayna bulmakta sorun yoktu. Mercek olarak evdeki nereden geldiğini tam olarak bilmediğim etrafı açık sarı metalle çevrili, elle tutulabilen küçük bir halkası olan bir ince kenarlı mercek kullanıyorduk. Film karelerini sinemaların yakınlarında özellikle Nilgün Sinemasının çevresinde buluyorduk. Bunlar muhtemelen film gösterime hazırlanırken bozulan veya makara sonuna gelen artıklardı. Bu film parçalarını özenle uygun şekilde kesiyor hazırladığımız karton kutunun iki tarafındaki uygun boşluklardan birisine filmi, diğerine ise merceğimizi yerleştiriyorduk. Şehir evimizin avlusunda güneşin altına koyduğumuz bir sandalyenin üzerine yerleştirdiğimiz ayna ile istediğimiz yere ışığın yansımasını sağlıyorduk. Bundan sonrası kolaydı. Evimizin taş oda dediğimiz zemin katındaki odadaki masa altı bizim sinema salonumuzdu. Masanın çevresini koyu renkli örtülerle kapatır sadece yansıyan güneş ışığının gireceği kadar bir boşluk bırakırdık. Bu boşluğa mercek ve film yerleştirilmiş kutuyu tuttuğumuz zaman sinema gösterimiz başlıyordu. O küçücük film karesi karşı duvara 5-10 kat büyütülmüş olarak yansıyordu. İşte size bedava sinema. Sinema dediğimiz sadece 3-4 film karesinden ibaretti ama olsun. Gerisi sizin hayal gücünüze kalmış. İstediğiniz kadar seyredin istediğiniz kadar yorum yapın. Özellikle renkli film karelerini uzun uzun büyük bir ciddiyetle ve ses çıkarmadan izler kısık bir sesle düşüncelerimizi söylerdik. Ne de olsa sinema salonundaydık ve sessiz olmamız gerektiğini biliyorduk. Bu film karelerinden iki tanesini hala bütün canlılığı ve ayrıntıları ile hatırlarım. Filmlerden birinde atlı iki kovboy vardı. Atların biri siyah diğeri kırmızıydı. Kovboyların şapkaları, birinin ceketi, diğerinin gömleği, tabancaları, pantolonları, atların üzengileri ve arkadaki manzara unutulur gibi değildi. Diğer filmde ise bir salonda tezgaha dayanmış bir kovboy, tezgahın arkasında şişman ve kafası kel barmen ve arka planda o kovboy filmlerinin değişmez kadın kahramanlarından biri siyah arkaya doğru bağlanmış saçları, dik göğüslerini kapatan beyaz gömleği, dar beli ve geniş eteği ile duruyordu. Bilmem hangi filmin tanınmış veya tanınmamış bu kahramanlarını bugün görsem hemen hatırlarım gibi gelir bana.
Evdeki sinema gösterimiz denediğimiz ve başaramadığımız paralı tek uygulamaya rağmen zaman zaman tekrarlandı. Film gösterisinden para kazanmak gibi ticari bir istek ve kurnazlıkla komşu çocuklarından birinden para istedik. Çok değil, sadece 5 kuruş. Çocuk biraz sonra elinde para sevinçle geldi. Büyük bir zevkle gösteriye başladık ve bitirdik. Biz hayatta ilk defa para kazanmanın zevkini yaşarken biraz sonra komşu çocuğu gayet üzgün bir surat ve uzamış dudakları ile geldi. Ağlamaklı bir ifade ile ‘Annem kızdı, paramı geri verin’ dedi. Para kazanma zevkimizi daha ileri yıllara bırakıp yeniden ücretsiz gösterilere başladık.
